ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

سیر تحول در شعر فروغ از ایماژ به نماد و انطباق نظریۀ کنش متقابل بر نمادهای او

صفحه (227 - 247)
سوسن وحید ، محمد قادری مقدم (نویسنده مسئول)، رجب فخرائیان
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1402

چکیده

زمینه و هدف: آدمی توانایی بالقوه برای انتقال پیام به شیوه های مختلف و مناسب را دارد و میتواند برای تعامل هوشمندانه با هر نوع مخاطب دست به نمادسازی بزند. آنگاه که شاعر به هر دلیلی قادر به صراحت زبانی نیست در یک کانال صعودی فکرش را از توصیف به تشبیه و سپس به استعاره های متنوع و سرانجام نمادسازی به پرواز در میاورد تا راهی برای ارتباط با مخاطبان و انتقال پیام خود بسازد.

پژوهش حاضر در پی این هدف است که ضمن مطالعه سبک شعری و مضمون پردازی فروغ فرخزاد؛ به فرایند تکاملی شعرش و میزان بهره گیری از انواع تشبیه ها، استعاره ها و نماد ها در دوره های مختلف زندگیش دست یابد و با استفاده از نظریۀ کنش متقابل نمادین نشان دهد که تحولات دورنی و بیرونی در میزان تمایل شاعر برای بهره گیری از ظرفیت نمادها چه تاثیری داشته است.

روشها: این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و براساس اسناد و منابع کتابخانه ای به بررسی سیر تکاملی سبک شعری فروغ پرداخته است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش بیانگر آن است که آثار فروغ فرخزاد بخوبی به انعکاس مسائل اجتماعی پرداخته است.

یافته ها: براساس یافته های این پژوهش میتوان گفت فروغ در سه مجموعۀ شعری اول خود، از کارکرد نماد بیخبر بوده و تمایلی برای نمادسازی نداشته است؛ ولی در دو دفتر آخرش به شکل شگفت انگیزی از نمادها بهره گرفته و دست به ابداع نمادهای نو و تازه زده است. فروغ در سه دفتر اول نسبت به دو دفتر آخرش بیشتر از تشبیه ساده و توصیف بهره برده است. همچنین سه دفتر اول او بطور محدود از استعاره بهره گرفته و به مرور در دو مجموعۀ آخر به وفور از این صنعت استفاده شده است. زبان فروغ در دو دفتر آخر نمادین میشود. بصورت کلی اشعار او در دو مجموعۀ آخر به سمت و سوی تکامل پیش رفته و از ابزارهای ادبیِ بیشتر و پیچیده تری نسبت به دفاتر اول استفاده کرده است.

تطبیق نمادهای فروغ با سه اصل بلومر، نشان میدهد که در کنش بر مبنای اعیان، او در اشعار خود بیشتر از اعیان طبیعی بهره جسته و اعیان انتزاعی را کمتر بکار برده است. شاعر در کنشهای اجتماعی خود، خواستار حرکت به سوی آزادی و رهایی و همچنین دادخواهی برای مظلومین بوده است. او اوضاع جامعه را با نمادها تفسیر کرده یعنی با زبان نمادینِ شعر خود سعی بر واکنش علیه جامعۀ بی تحرک داشته است و زبان شعرش، بی ارزشی زندگی در نگاه شاعر و مشکلات جامعۀ مدرن را به تصویر کشیده است.

نتیجه گیری: با تحلیل مجموعۀ آثار فروغ مشخص شد که او روند بهره گیری از نماد را به شکلی آگاهانه در آثار خود گسترش داده است تا جایی که خود او هم به یک نماد خاص تبدیل شده است. او با سیر و سلوکی بی باکانه در دوره ای که تجدد و تجهر در جدال بوده اند؛ تلاش میکند از طریق نمادگرایی، عرصۀ سخن صریح را تا مرزهای ناممکن پیش ببرد.

از راهنمایی های استاد ارجمندم دکتر محمد قادری مقدم زوارم سپاسگزارم.

کلمات کلیدی
نمادگرایی , فروغ فرخزاد , کنش متقابل نمادین , صور خیال

• آزاد ارمکی، تقی، (۱۳۷۶) نظریه های جامعه شناس، تهران، سروش، چاپ اول.
• جلالی، بهروز، (۱۳۷۵) جاودانه زیستن در اوج ماندن «گفت و گو با فروغ (ه)»، چاپ دوم، تهران: مروارید.
• چدویک، چالز،(۱۳۷۸) سمبولیسم ،ترجمه مهدی سحابی، چاپ دوم، تهران، نشر مرکز.
• حسن پور آلاشتی، حسین، (1387) عناصر سبک ساز در موسیقی شعر فروغ فرخ زاد، مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان بلوچستان، سال ششم.
• درانی، کمال، (1379)، بررسی و ارزیابی نماد گرایی یونگ در کتاب انسان و سمبل هایش، روانشناسی دانشگاه تهران، شماره 60.
• دلاشو، م.سوفر،(۱۳۶۴)زبان رمزی(افسانه ، ترجمه جلال ستاری)، تهران، توبین.
• ریحانی، محمد(۱۳۸۵) فروغ آیه های زمینی، مشهد، آهنگ قلم.
• سلیمی، لیلا،(1395) بررسی سبک شناختی سطح زبانی اشعار فروغ فرخ زاد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (۱۳۷۸) هزاره دوم آهوی کوهی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا،(1370) موسیقی شعر، چاپ هفتم، تهران، آگاه.
• شمیسا، سیروس،(1372) کلیات سبک شناسی، چاپ اول، تهران، فردوس.
• شمیسا، سیروس،(1390) بیان، ویراست چهار، تهران، میترا.
• شوالیه ژان، و آلن گر بران(۱۳۷۸)فرهنگ نماد ها ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
• طاهباز، سیروس(گردآورنده)(۱۳۷۶)زنی تنها(درباره زندگی و شعر فروغ فرخزاد) چاپ اول، تهران، زرباناب.
• فتوحی، رود معجی، محمود، (۱۳۸۵)بلاغت تصویر، تهران، انتشارات سخن.
• فروغ فرخزاد، (1397) مجموعه اشعار «فروغ فرخزاد» تهران، بیجا.
• کوپر، جی.سی،(۱۳۹۲) فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد.
• گیدنز، آنتونی،(۱۳۷۸), جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نی، چاپ پنجم.
• مجد، امید،(1397) روشهای اقناع مخاطب در گلستان سعدی، دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی.
• مهرابی، حسین(۱۴۰۲) تحلیل تمثیلهای انتقادی در اشعار فرخی و فروغ با رویکرد تاثیر اجتماعی، فصلنامه تحقیقات تمثیلی در ادب فارسی، بوشهر.
• یونگ، کارل گوستاو(۱۳۷۷) انسان سمبلهایش، با همکاریهای (ونیز فون فلورانس و دیگران) ترجمه محمود سلطانیه، تهران، جای.
• مهدوی، محمد صادق، و زهرا اسمی جوشقانی (1392) مقاله تحت عنوان «نگاهی جامعه شناختی به عوامل اجتماعی موثر بر اخلاق شهروندی جوانان کاشان»، سال سوم، شمارۀ هشتم، مجله مطالعات جامعه شناسی، صص 30-1.
• موسوی، زهرا، و محسن ذوالفقاری و زهرا بشیری (1397) مقاله تحت عنوان «تحلیل بلاغی عناصر چند معنایی در شعر فروغ فرخزاد»، مجله متن پژوهی ادبی، شماره 78، صص 148-125.